Collectiebeschrijving webcollectie Religie & levensbeschouwing

Van september 2021 tot en met februari 2022 was Masterstudent Digital Humanities van de Rijksuniversiteit Groningen, Frank Smit als stagiair bij de Koninklijke Bibliotheek aangesteld om een speciale webcollectie omtrent het thema ‘Religie en levensbeschouwing’ te helpen bouwen onder begeleiding van Dr Kees Teszelszky, conservator digitale collecties van de KB, collectiespecialist webarchivering Peter de Bode en Prof. Dr Susan Aasman (RUG). Religie, religiositeit, godsdienst en levensbeschouwing zullen in de tekst ter behoefte van de leesbaarheid uitwisselbaar gebruikt worden, tenzij de onderscheiding van belang is.

Zoals zoveel aspecten van onze maatschappij verandert religie snel. De bovengenoemde trends – de krimp van traditionele vormen van religie met als tegenwicht een proliferatie van nieuwe – alsmede andere veranderingen op sociaal, economisch en cultureel terrein betekenen dat er elk jaar kerken, scholen, kloosters, stichtingen, groepen, winkels etc. hun deuren sluiten, en er nieuwe bij komen. Niet voor niets stelt collectiespecialist Peter de Bode momenteel een ‘klooster-collectie’ samen, aangezien de gemiddelde leeftijd binnen vele Nederlandse kloosters blijft toenemen en daardoor veel kloosters uiteindelijk zonder bewoners komen te zitten. Websites van ‘fysieke’ gemeenschappen zijn daarnaast ook nog kwetsbaar omdat sociale media (welke niet door de KB gearchiveerd worden) gemakkelijk de meeste functies van een aparte website kunnen overnemen. Enkele, vooral lokale, gemeenschappen die zijn tegengekomen hadden dan ook al geen eigen website (meer).

Maar wat op het internet ook juist van belang is zijn de vormen van religiositeit en spiritualiteit die buiten de gevestigde ordes en traditionele instituties vallen. Nieuwe gemeenschappen die er hun eigen, syncretische kijk op na houden en via het internet vissen naar gelijkgestemden; individuen die bloggen over de meest alledaagse beleving van geloof of een archief bijhouden van hun meest ondoorgrondelijke theologie; ZZP’ers die de medemens helpen hun eenheid met het Goddelijke te realiseren; webwinkels die verlichting met 35% korting verkopen. Dit zijn bij uitstek vormen van religie die uniek zijn aan deze tijd en plaats in de westerse cultuur, en die wederom onder druk staan van socio-economische omwentelingen en de oprukkende hegemonie van internetplatforms. Daarom is het van groot belang dat zij nu worden gearchiveerd.

Waar voorgaande speciale collecties een afgebakend en gespecificeerd onderwerp hadden, is het thema ‘religie en levensbeschouwing’ met opzet breed en diffuus gelaten, om een zo groot mogelijke dwarsdoorsnede te kunnen maken van de vormen die religie en levensbeschouwing aannemen in Nederland. Dat houdt ten eerste in dat zo veel mogelijk verschillende vormen van beschouwing worden nagetrokken: theïstische godsdiensten, oosterse levenswijzen, nieuwe esoterische stromingen, mystiek en spiritualiteit binnen of buiten de instituties, meer of minder op zichzelf staande geloven in energieën, chakra’s, bovennatuurlijke krachten of entiteiten, maar ook enkele atheïstische, agnostische of ronduit antireligieuze beschouwingen. Ten tweede wordt een zo groot mogelijke schare aan types organisaties en individuen bijeengebracht. Hiermee wordt de omvangrijkheid en diversiteit van levensbeschouwing duidelijk gemaakt, ondanks alle geluiden die het tegendeel beweren.

Wat betreft diversiteit is er nog een afwijking van de standaard collectiestrategie: net zoals bij de Chinees-Nederlands webcollectie is er voor deze collectie ook expliciet gezocht naar websites die niet of nauwelijks de Nederlandse taal gebruiken, maar wel toebehoren aan een in Nederland gevestigde of opererende organisatie. Het doel is hier is om de verscheidenheid aan migrantenreligies te representeren, waarmee de doorsnee Nederlander nooit in aanraking komt maar welke zeer belangrijk kunnen zijn voor een culturele minderheid. Ten slotte gebruik ik de aangelegde collectie om een verkennend onderzoek uit te voeren.

Met de veranderende structuur van religie en levensbeschouwing als gegeven, worden twee soorten vragen gesteld. Ten eerste wordt gekeken naar hoe het internet wordt gebruikt door verschillende groepen en personen: hoe zij zich presenteren of ‘verkopen’ op het internet, welke (beeld)taal ze gebruiken en welke digitale mogelijkheden zij al dan niet gebruiken voor hun bedrijvigheden. Zijn er verschillen tussen oude en nieuwe stromingen, kleine en grote gemeenschappen? Ten tweede wordt gekeken naar de terugkoppeling van de website als digitale bron met de realiteit: hoe kunnen zulke bronnen geïnterpreteerd worden om ze te verbinden met algemene trends in de samenleving? Kan een website gebruikt worden om te achterhalen of een religieuze groep in die samenleving goed gedijt of juist wegkwijnende is? Deze vragen komen neer op bronnenkritiek en interpretatie, en men moet het inhoudelijke onderzoek dan ook zien als experiment met het gebruik van gearchiveerde websites, ontdaan van hun context, voor historisch onderzoek.