Podręcznik najlepszych praktyk ochrony nietoperzy w lasach

W Polsce dotychczas stwierdzono występowanie 25 gatunków nietoperzy. Większość związana jest w znacznym stopniu ze środowiskiem leśnym. Wyróżnić można takie, których większa część cyklu życiowego przebiega w lasach, ale także takie, które w środowisku leśnym spędzają mniejszą część roku, a las stanowi dla nich tylko jeden z niezbędnych elementów środowiska naturalnego. Większość wykazuje przy tym znaczną plastyczność środowiskową i tak na przykład nietoperze z kilku gatunków, które można spotkać w środowisku leśnym przez większą część roku, mogą w tym samym czasie korzystać również z obszarów o krajobrazie antropogenicznym. Różne gatunki mogą też wykorzystywać rozmaite składniki ekosystemu leśnego.

Lasy europejskie stwarzają nietoperzom odpowiednie warunki do żerowania i rozrodu, co w warunkach klimatu umiarkowanego oznacza wykorzystanie środowiska leśnego wiosną, latem i jesienią. Zima to dla nietoperzy okres spoczynku, jednak i wówczas wiele z nich pozostaje na terenach zalesionych, gdzie znajduje się znaczna część ich podziemnych, zimowych schronień (jaskiń, opuszczonych fortyfikacji, starych piwnic etc.). Możliwe jest także zimowanie nietoperzy w pniach drzew. Niełatwo ocenić skalę tego niezmiernie trudnego do zbadania zjawiska, ale coraz liczniejsze obserwacje wskazują, że nie musi ono – jak się wcześniej wydawało – być ograniczone do zachodnich krańców naszego kraju. Również rozciągnięty w czasie wzrost liczebności niektórych „leśnych” gatunków w podziemnych zimowiskach zdaje się wskazywać na to, że część osobników nawet do końca stycznia może zimować w dziuplach i temu podobnych kryjówkach.

Nietoperze pełnią w ekosystemie rolę konsumentów wysokiego rzędu, odżywiając się chwytanymi w locie bądź na powierzchni ziemi lub roślinności owadami i innymi stawonogami, najczęściej roślinożercami, ale również drapieżcami atakującymi inne bezkręgowce lub krwiopijcami. Obecność dostatecznie obfitej bazy pokarmowej, przede wszystkim owadów latających, jest obok dostępności kryjówek jednym z głównych czynników warunkujących występowanie nietoperzy.

Specyfika niszy ekologicznej, jaką zajmują nietoperze – drapieżcy polujący na niewielkie, przeważnie latające stawonogi w porze wieczornej i nocnej – sprawia, że ssaki te nie są narażone na silną konkurencję pokarmową ze strony innych zwierząt. W istocie, w warunkach europejskich jedynymi konkurentami są niektóre ptaki polujące na owady przed zmierzchem (jerzyki) i nocą (lelki). Dowodzi to istotnej roli nietoperzy w utrzymywaniu równowagi ekologicznej, kontrolują one bowiem liczebność tych grup bezkręgowców, które nie mają wielu innych naturalnych wrogów. Zdolność lotu, zmierzchowo-nocny tryb życia i spędzanie dnia w kryjówkach powodują, że nietoperzom zagraża niewiele drapieżników. Są to przede wszystkim drapieżne ptaki nocne zdolne chwytać je w locie oraz niektóre ssaki (koty, niewielkie łasicowate), atakujące je w schronieniach lub w momencie wylotu. Jako zwierzęta obdarzone zdolnością regulacji tempa metabolizmu (hibernacja oraz odrętwienie letnie) i w niewielkim stopniu narażone na drapieżnictwo, nietoperze są nietypowo długowieczne jak na swoje rozmiary. Znane są przypadki przeżywania ponad 30 lat. Głównym zagrożeniem dla nich jest obecnie działalność ludzka, jeśli powoduje niekorzystne zmiany w środowisku.

Spośród nietoperzy występujących w naszym kraju, za związane w większym stopniu ze środowiskiem leśnym uważa się gatunki z rodzaju borowiec Nyctalus (borowiec wielki N. noctula i borowiaczek N. leisleri, a także stwierdzony u nas dotychczas raz borowiec olbrzymi N. lasiopterus), niektóre gatunki z rodzaju karlik Pipistrellus (zwłaszcza karlik większy P. nathusii), mopki Barbastella barbastellus, niektóre nocki Myotis (nocek Bechsteina M. bechsteinii, nocek Brandta M. brandtii, do pewnego stopnia nocek Natterera M. nattereri, nocek rudy M. daubentonii i nocek duży M. myotis), a także gacki brunatne Plecotus auritus. W nieco mniejszym stopniu las wykorzystują mroczki Eptesicus (mroczek pozłocisty E. nilssonii i mroczek posrebrzany V. murinus) i podkowce (Rhinolophus spp.). Najmniej związane z lasem są mroczek późny E. serotinus (gatunek synantropijny, jednak chętnie polujący w ekotonie leśno-polnym) i gacek szary P. austriacus. Generalnie, nietoperze określane jako „leśne” w polskich warunkach klimatycznych spędzają w lesie okres swej aktywności, hibernują natomiast zwykle w podziemiach lub budynkach, które oczywiście nie muszą być położone poza lasami, jakkolwiek znane są przypadki zimowania nietoperzy w kryjówkach w drzewach (Sachanowicz i Ciechanowski 2008).