Aktualny stan Puszczy Białowieskiej na podstawie wyników projektu LIFE+ ForBioSensing

Puszcza Białowieska od wieków uważana jest za niepowtarzalny i bardzo cenny obiekt leśny. Obszar ten był bardzo ważny dla leśników, którzy uczyli się tam różnych metod odnowienia i prowadzenia lasów, dla ekologów, którzy mogli obserwować ciekawe procesy zachodzące w ekosystemach leśnych oraz dla społeczeństwa, które mogło poznać, czym charakteryzowały się lasy, które wieki temu pokrywały duże obszary Polski. Obszar Puszczy Białowieskiej od dawna był obiektem intensywnie eksploatowanym przez świat nauki. Prowadzono tu badania dotyczące dynamiki drzewostanów, siedliskoznawstwa i zespołów roślinnych, dynamiki populacji różnych gatunków zwierząt oraz badania dotyczące grzybów. Specyfiką badań drzewostanów było wykorzystanie terenowych powierzchni próbnych, na których w zależności od potrzeb wykonywano pomiary różnych faz rozwojowych drzewostanów. Następnie, wykorzystując metody statystyczne, charakteryzowano stan i kierunki zmian zachodzących w zbiorowiskach leśnych Puszczy Białowieskiej. Projekt „LIFE+ ForBioSensing PL Kompleksowy monitoring dynamiki drzewostanów
Puszczy Białowieskiej z wykorzystaniem danych teledetekcyjnych” powstał w 2012 roku z inicjatywy ówczesnego Dyrektora Instytutu Badawczego Leśnictwa, prof. dra hab. Tomasza Zawiły-Niedźwieckiego. Impulsem do powstania niniejszego projektu była chęć zastosowania w analizie procesów zachodzących w drzewostanach puszczańskich danych teledetekcyjnych, głównie danych pochodzących z lotniczego skanowania laserowego. Dane teledetekcyjne umożliwiają charakterystykę drzewostanów w określonym terminie. Pozyskanie danych w kilku okresach umożliwia nie tylko opisanie statycznej sytuacji, ale również pozwala na charakterystykę zmian zachodzących w drzewostanach Puszczy Białowieskiej. Dodatkowo, tego typu dane stanowią punkt odniesienia do analiz stanu Puszczy Białowieskiej w kolejnych dziesięcioleciach, przy zastosowaniu nowych metod analizy i interpretacji. Projekt zakładał opracowanie i praktyczne zastosowanie systemu monitoringu lasów Puszczy Białowieskiej z wykorzystaniem naziemnych powierzchni monitoringowych oraz danych teledetekcyjnych. Głównym celem działań prowadzonych w ramach projektu było powiązanie kilkukrotnie pozyskanych zdalnie danych (w latach: 2015-2019) z wynikami kilku pomiarów naziemnych, a tym samym umożliwienie i ułatwienie późniejszego monitorowania procesów zachodzących w całej Puszczy. Z założenia, zaplanowany monitoring dotyczył wybranych elementów dynamiki drzewostanów i ograniczony był możliwościami
danych teledetekcyjnych.

W ramach projektu założono i zinwentaryzowano 685 stałych powierzchni próbnych w terenie, które posłużyły jako naziemne powierzchnie monitoringowe. Podkreślić przy tym należy, iż projekt ForBioSensing po raz pierwszy w historii stworzył siatkę powierzchni monitoringowych rozlokowanych losowo na całym obszarze polskiej części Puszczy Białowieskiej, obejmując tym samym wszystkie jednostki administracyjne i formy ochrony przyrody. Było to 355 powierzchni rozmieszczonych w siatce 1300 m × 1300 m, o jednym boku ułożonym według azymutu 330º (więcej szczegółów w podrozdz. 1.4 w rozdz. 4, patrz również mapa załącznik numer 1). Dodatkowo, w ramach projektu wykorzystano szereg już istniejących stałych powierzchni próbnych o dłuższej historii pomiarów i uzyskane dzięki nim dane empiryczne. Było to 160 powierzchni badawczych rozlokowanych schematycznie w Białowieskim Parku Narodowym (w siatce ok. 267 m × 1067 m) (por. podrozdz. 1.3 w rozdz. 4 oraz ryc. 2 w rozdz. 6) oraz 170 powierzchni badawczych Instytutu Badawczego Leśnictwa rozmieszczonych arbitralnie w najlepiej zachowanych fragmentach polskiej części Puszczy Białowieskiej (por. mapa 1).
W wyniku działań prowadzonych w ramach projektu zweryfikowano przydatność poszczególnych danych teledetekcyjnych w monitorowaniu kompleksów leśnych, określono, które cechy drzew i drzewostanów mogą być monitorowane z wykorzystaniem tych danych oraz określono najlepsze rodzaje danych teledetekcyjnych w analizach dynamiki drzewostanów. Dodatkowo, w oparciu o dane naziemne określono dynamikę wszystkich generacji drzew Puszczy Białowieskiej w okresie objętym monitoringiem, zinwentaryzowano stan martwego drewna w drzewostanach puszczańskich, wykonano analizy najszerszego jak dotąd materiału dendrochronologicznego na obszarze polskiej części Puszczy Białowieskiej, zebrano dane na temat aktualnych zmian obwodu pni głównych gatunków drzew występujących na tym obszarze, przeanalizowano dynamikę odnowienia w lukach oraz wykonano
mapę zbiorowisk leśnych.

Wyniki projektu oraz efekty prowadzonych prac zostały szeroko rozpropagowane wśród społeczeństwa. Blisko 5 mln osób zostało bezpośrednio poinformowanych o projekcie i/lub jego działaniach. W ramach projektu stworzono serię filmów i audycji radiowych. Promocja projektu odbywała się na różnego rodzaju spotkaniach, organizowanych m.in. przez zespół projektowy, a także w trakcie masowych imprez (np. Dniach Ziemi) czy konferencji naukowych.
Najważniejsze fakty dotyczące projektu są następujące:
● Okres realizacji projektu: 1.10.2014 r. – 30.04.2022 r.;
● Źródło finansowania: Komisja Europejska w ramach Instrumentu Life+, oraz Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Instytut Badawczy Leśnictwa;
● Numery umów: KE: LIFE13 ENV/PL/000048; NFOŚiGW: 485/2014/WN10/OP-NM-LF/D;
● Kwota finansowania: KE: 1 955 251 €; NFOŚiGW: 1 755 616 €; IBL: 352 559 €;
● Beneficjent: Instytut Badawczy Leśnictwa.

Jednym z trzech najważniejszych obszarów aktywności w projekcie ForBioSensing, poza wykonywaniem zadań merytorycznych i upowszechnianiem uzyskiwanych wyników, był ciągły proces zarządzania projektem. Każdy projekt, a w szczególności projekt charakteryzujący się dużą liczbą wzajemnie powiązanych zadań, interakcji z licznymi interesariuszami, długim czasem realizacji, dużym zespołem projektowym, licznymi ryzykami oraz wielością instytucji finansujących, wymaga metodycznego zarządzania. Już na etapie wnioskowania o projekt ForBioSensing zaplanowano w nim liczne narzędzia umożliwiające efektywne zarządzanie przedmiotowym projektem, ciągłą kontrolę jego realizacji i osiągnięcie zaplanowanych rezultatów (produktów). Zarządzanie projektem ForBioSensing oparto o wybrane elementy metodyki PRINCE2. Powołano Komitet Sterujący Projektem, kierownictwo oraz zespół projektowy. Szczególnie dużą uwagę skierowano na stworzenie efektywnego zespołu projektowego. W ramach projektu zdefiniowano kilkanaście ról projektowych wraz z zakresem ich odpowiedzialności i przypisano je do poszczególnych osób. W momencie przygotowywania niniejszej publikacji, z perspektywy kończącego się projektu, można ocenić, że to właśnie odpowiednie zaplanowanie i poprowadzenie przez doświadczone kierownictwo kompetentnego i zaangażowanego zespołu projektowego (ponad 60 osób) było jednym z podstawowych czynników umożliwiających sprawne przeprowadzenie i ukończenie prac. Drugim z najważniejszych elementów zapewniających pomyślne wykonanie i zakończenie projektu było zaprojektowanie licznych mechanizmów monitorowania poprawności przebiegu przedsięwzięcia. W projekcie ForBioSensing zaprojektowano blisko 170 mierzalnych wskaźników (produktów projektu, kamieni milowych, wskaźników postępu w zadaniach, wskaźników dotyczących spotkań), których sukcesywne osiąganie w ramach 19 głównych zadań (grup zadań) zapewniło kontrolę przebiegu projektu. Kolejnym, bez wątpienia jednym z najważniejszych elementów, było zaplanowanie efektywnej komunikacji, zarówno formalnej, jak i nieformalnej. W obszarze komunikacji zaplanowano blisko 40 formalnych sprawozdań z przebiegu realizacji projektu, składanych do instytucji współfinansujących projekt, formalne kanały komunikacji w postaci funkcjonowania licznych rejestrów (ryzyk, zagadnień, doświadczeń), częste cykliczne spotkania na różnych poziomach zarządzania projektem oraz odpowiednią lokację zespołów zapewniającą nieformalną komunikację bezpośrednią.
Niniejsza publikacja jest podsumowaniem działań wykonanych w projekcie ForBioSensing. Obejmuje ona zarówno materiał wcześniej niepublikowany, jak i wdrożenie, na obszarze polskiej części Puszczy Białowieskiej, metod analizy danych teledetekcyjnych, które zostały już szeroko przedstawione w licznych publikacjach naukowych.