Sidła i udręki, czyli co stoi na przeszkodzie procesu odchodzenia od przestępczości?

Odchodzenie od przestępczości to długa oraz kręta droga, podczas której na osobę odchodzącą czeka wiele przeszkód i pułapek. W niniejszym tekście nazywam je sidłami oraz udrękami. Ich występowanie powoduje, że istnieje ogromne prawdopodobieństwo, iż na drodze odstępowania były skazany wielokrotnie się potknie, popełni większe lub mniejsze błędy, w tym popełni czyny zabronione. Podstawowe pytanie, jakie należy sobie postawić, brzmi: jak na te potknięcia państwo i jego organy powinny zareagować? Obecny system, z niezwykle słabym wsparciem postpenitencjarnym czy z instytucją recydywy, dodatkowo dokłada problemów zamiast je rozwiązywać, co przynosi w efekcie skutki przeciwne do zamierzonych. Należy też pamiętać, że osoby, które są karane za czyny zabronione, pochodzą często ze środowisk wykluczonych i marginalizowanych na wielu poziomach. Ich droga przez życie jest generalnie trudna i kręta, mają w życiu mniej możliwości do wykorzystania. Zmuszeni są walczyć na wielu frontach, by żyć godnie (a czasem, by w ogóle żyć jakoś). Państwo i jego instytucje najczęściej ich na tej drodze nie wspierają lub robią to w niewystarczający sposób. Stąd dla wielu osób, którym przydarzyło się popełnić przestępstwo, kluczowe w życiu jest to, by sobie poradzić, a ich głównym celem wcale nie jest odchodzenie od przestępczości, a po prostu ułożenie sobie jakoś życia. Odejście od przestępczości może się dziać przy okazji, jeśli system stworzy im odpowiednie możliwości. W powyższym tekście chciałem pokazać, wynikające z naszych badań oraz z literatury naukowej, różnego rodzaju sidła i udręki, które czekają na byłych skazanych opuszczających zakłady karne. Opisane przeze mnie sidła mają przede wszystkim naturę strukturalną (wynikają zatem z takiej a nie innej struktury społeczeństwa oraz relacji pomiędzy jego członkami i członkiniami) i systemową (chodzi tu przede wszystkim o system wymiaru sprawiedliwości oraz szeroko rozumianej pomocy społecznej). Łącznie powodują one, że proces odchodzenia od przestępczości może się nie powieść. I, co należy podkreślić, nie można w przypadku tego niepowodzenia zrzucać winy na sprawców, ignorując kompletnie otoczenie społeczne, w jakim oni funkcjonują. Sidła są niezwykle trudne do pokonania, bowiem ich źródła są często zewnętrzne, ale wywierają one skutki na psychikę skazanego lub na relacje społeczne. Udręki natomiast to dodatkowe brzemię, które nierzadko jest wynikiem występowania sideł, zatem działania instytucji publicznych. Jest to jednak brzemię, z którym, przy odpowiednim wsparciu, były skazany jest w stanie sobie poradzić. Opisane powyżej sidła i udręki zostały opracowane w oparciu o wywiady z mężczyznami. To poważne ograniczenie przedstawianych wyżej wniosków, gdyż jedynie w pewnym stopniu dotyczyć mogą kobiet. Uwzględnienie genderowego aspektu tych procesów jest istotne, bowiem w odniesieniu do kobiet część procesów może przebiegać łagodniej, a inne mogą być jeszcze wzmocnione (jak np. udręka samotności i rozdzielenia z bliskimi, przede wszystkim z dziećmi, czy większe publiczne piętno za niektóre rodzaje „niekobiecych” w społecznym rozumieniu przestępstw, ale też silniejszy hak, jakim jest dla wielu kobiet doświadczenie macierzyństwa). Nie sposób nie zauważyć, że znakomitą większość opisanych udręk i sideł powoduje kara, przede wszystkim kara pozbawienia wolności i sposób jej wykonywania. Prowadzi to część badaczy do wniosku, że to właśnie sam punitywny system karny, wymierzenie surowych kar, przede wszystkim kar izolacyjnych, powoduje recydywę i powrót do przestępczości. Sam może nie posuwałbym się aż tak daleko w tych twierdzeniach, jednak nie można być obojętnym na fakt, że wszystkie te czynniki nie są neutralne i w znacznym stopniu wpływają na to, jak zachowują się osoby zwalniane z więzień oraz jak organizują sobie życie na wolności. Tymczasem zagadnienia te zazwyczaj nie pojawiają się, lub pojawiają jedynie marginalnie, w dyskusji dotyczącej przestępczości i jej przyczyn oraz jej przeciwdziałania.