Różne drogi, różne wzory. Typologie trajektorii przestępczych

 Celem tego rozdziału była próba stworzenia typologii trajektorii przestępczych badanej przez nas zbiorowości. Do analiz wybraliśmy jedynie osoby wchodzące w skład pokolenia milenijnego, z uwagi na jego stosunkową jednolitość. Wybrana przez nas zbiorowość liczyła 1 867 osób. Przeprowadzone analizy pokazały, że najbardziej adekwatny model, pasujący do naszych danych empirycznych, to model składający się z sześciu typów trajektorii przestępczych. Wyróżniliśmy następujące ich typy: „nie-sprawcy”, czyli osoby, które nie popełniały przestępstw w dorosłości albo popełniły najwyżej jedno przestępstwo; sprawcy przypadkowi; sprawcy czasowo aktywni o dwóch poziomach intensywności – niskim i wysokim, których najwyższa aktywność przestępcza przypada na etap wczesnej dorosłości; sprawcy, których najwyższy poziom aktywności przypada na drugą połowę trzeciej dekady życia – tzw. sprawcy późnoaktywni oraz sprawcy chroniczni, popełniający często przestępstwa w ciągu całego dotychczasowego życia. Poszczególne typy trajektorii przestępczych różnią się przede wszystkim momentem rozpoczęcia działalności przestępczej w dorosłości, długością oraz liczbą popełnionych przez sprawców czynów. Istotne różnice dotyczą również faktu przebywania w zakładzie karnym oraz różnych charakterystyk społecznych (poziomu wykształcenia, pracy zawodowej, pozostawania w związku). Zaprezentowaliśmy również przykładowe historie życia osób przynależących do poszczególnych typów sprawców. Największą grupę stanowiły osoby przypisane do kategorii „nie-sprawców” – niemal 70% zbiorowości. Te osoby, nawet jeśli popełniły jedno przestępstwo w dorosłości, nie spełniają naszym zdaniem kryterium bycia „sprawcami z karierą przestępczą”. Nieskazanych nigdy za żadne przestępstwo było naszej grupie blisko 60%, kolejne 9% to osoby skazane za jeden czyn. Można wręcz uznać, że osoby z tej grupy wyrosły z przestępczości – zwykle w okresie dojrzewania lub wczesnej dorosłości. Pozostałe nieco ponad 30% badanych osób przypisano do pięciu typów trajektorii – to osoby skazane za popełnienie co najmniej dwóch czynów w dorosłości. Wydaje nam się, że właśnie o tej grupie możemy mówić, jako o „sprawcach z pewnego rodzaju karierą”. Tej właśnie grupie, naszym zdaniem, organy władzy publicznej powinny poświęcić większą uwagę. Jedną z ważniejszych odmienności naszej typologii od innych (z wyjątkiem badań filadelfijskich98) jest to, że tzw. sprawcy chroniczni z naszej zbiorowości nie są odpowiedzialni za największą liczbę popełnianych czynów. Za większość przestępstw popełnionych przez naszą zbiorowość odpowiadają sprawcy czasowo aktywni. To właśnie sprawcy chroniczni powinni znaleźć się w szczególnym zainteresowaniu polityki kryminalnej. Są to bowiem osoby notorycznie popełniające przestępstwa, często niezbyt poważne, a raczej uciążliwe społecznie. Jednocześnie osoby te zmagają się z różnymi problemami: głębokimi uzależnieniami od alkoholu i innych substancji psychoaktywnych. Te elementy stanowią dla nich „sidła”, niepozwalające się im oderwać od działalności przestępczej. Z uwagi na szereg deficytów, ciągnących się w ich przypadku od okresu dziecięctwa i nastoletniości, brakuje im także punktów zaczepienia – „haków”, w postaci choćby istotnych osób w życiu, stałych związków, rodziny – co uniemożliwia im porzucenie dotychczasowego sposobu życia. Te wszystkie elementy mogą pojawić się na różnym etapie życia i ugruntować te osoby w antyspołecznym trybie życia. „Sidła”, o których piszemy, w postaci choćby uzależnień, pojawiały się także u innych sprawców99. To, co z pewnością jest wspólne dla każdego z wyróżnionych przez nas typów, to kariery instytucjonalne100. Z wyjątkiem nie-sprawców i sprawców przypadkowych, kariery takie miał więcej niż co drugi sprawca w każdej grupie. Obecność kariery instytucjonalnej wyraźnie różnicuje sprawców chronicznych od reszty badanych. Każda osoba z tej grupy była w więzieniu, a wiele z nich spędziło w izolacji penitencjarnej dziesięć lub więcej lat. Można zatem przypuszczać, że wielu z tych sprawców odbywa karę pozbawienia wolności niemal od początku swojego dorosłego życia. Trzeba również pamiętać, że wyróżnione przez nas typy nie są ani stałe, ani niezmienne. Są aktualne na dany moment życia naszych badanych. Wraz z kolejnymi latami życia naszych badanych, ich trajektorie przestępcze mogą się zmieniać, a zmiany te mogą pójść w różnych kierunkach. Oznacza to tylko tyle, że być może za parę lat zaproponowana przez nas typologia okaże się nieaktualna. Ryzyko to jednak należy uznać za specyficzny element badań kryminologicznych prowadzonych w nurcie life-course. Z pewnością należy się na nie godzić, ale też o nim pamiętać. Dobrym przykładem wprowadzenia zmian do opracowanej koncepcji po latach prowadzonych badań jest Terrie Moffitt (o czym pisaliśmy wyżej). Nie pozostaje zatem nic innego, jak śledzić dalsze losy naszych badanych, by po latach móc zobaczyć, w którą stronę zmierzają ich trajektorie.